کانون پژوهش مدرسه علمیه الزهرا ( سلام الله علیها)

با حضوراستاد دانشگاه، جناب آقای دکتر علی غفرانی  

با توجه به سیره اقتصادی عمر و پارتی بازیهای عثمان، در زمان خلافت عمر و عثمان شکاف طبقاتی در مدینه به عنوان مرکز خلافت بسیار چشمگیر بود و بخش قابل توجهی از مردم به ویژه کسانی که تازه مسلمان شده و از بادیه به شهر آمده بودند، زندگی فقیرانه ا ی داشتند

از این رو شیوه عملکرد حضرت علی -علیه السلام-و نیز عدم توفیق ایشان در اجرای تمام برنامه های اقتصادی مورد نظر خود را باید در اثر این عوامل دانست.

- شیوه توزیع بیت المال که توسط خلیفه دوم عمر بن خطاب یعنی « تقسیم بر اساس سبقت در اسلام » بدعتگذاری شده و توسط عثمان نیز ادامه یافته بود، مشکلات بسیاری را پیش روی امام علی-علیه السلام- قرار داده و  اجرای عدالت و مساوات در تقسیم بیت المال را با مشکل جدی مواجه کرده بود.

.

استاد غفرانی در ابتدا تعدادی از آثار مکتوب را در این موضوع معرفی نمودند از قبیل: سیره اقتصادی امام علی-علیه السلام-تالیف سیدرضا حسینی، مقاله «سیره اقتصادی امام علی-علیه السلام-»به قلم احمد علی یوسفی،  مقاله «سیره اقتصادی امام علی-علیه السلام-و تعالی فرهنگی» توسط استادانی از دانشگاه آزاد یزد،  «روش شناسی اقتصاد اسلامی بر اساس عملکرد اقتصادی امام علی -علیه السلام-» به قلم سید سجاد علم الهدیدر پژوهشنامه علوی، «اقتصاد مقاومتی در سیره امام علی-علیه السلام-» از مجموعه مقالات برگزیده دهمین کنگره پیشگامان پیشرفت، کتاب «اندیشه های اقتصادی در نهج البلاغه» تالیف سید محسن حائری ، کتاب «امام علی-علیه السلام-و مسائل اقتصادی» تالیف محمد دشتی، کتاب «توزیع بیت المال از دیدگاه امام علی-علیه السلام-« نوشته علی محدث بندر ریگی.

ایشان در ادامه فرمودند: امام علی-علیه السلام-فردی عملگرا  و اصولگرا بود و برای فهم بهتر عملکرد امام علی -علیه السلام-توجه به چند نکته حائز اهمیت است:

1-             در سخن از سیره اقتصادی امام علی -علیه السلام-باید به شرایط زمان و مکان  و ساختار اجتماعی و فرهنگی اعراب صدر اسلام توجه کرد . اکثریت عربها مردمانی ساده زیست  و برای تامین حد اقل ها تلاش می کردند.

2-             تشکیلات دولت و خلافت اسلامی در زمان حضرت علی -علیه السلام-بسیار کوچک  و نیز ساختمان دولتی بسیار اندک بود

3-              قلمرو خلافت اسلامی نیز کوچک و مختصر و به همان نسبت مردم تحت حاکمیت محدود بودند

4-             عمر خلافت و مسئولیت اجرایی امام علی -علیه السلام-نیز بسیار کوتاه و کمتر از پنج سال بود.

5-             در الگوی اقتصادی امام علی -علیه السلام-تلاش حداکثری برای تولید ثروت و مصرف حداقلی و زاهدانه ، اصل مهمی بود.

6-              در اندیشه اقتصادی امام علی -علیه السلام- دارندگی و برازندگی معنا نداشت.

7-             از منقولات منابع چنین بر می آید که آنچه از سیره اقتصادی امام علی -علیه السلام-روایت شده، مربوط به دوران خلافت و پنج سال آخر عمر ایشان است. در باره سیره اقتصادی ایشان در بار مصرف در دورانی که خلیفه نبود، اطلاع قابل توجهی موجود نیست

باید توجه داشت که با توجه به سیره اقتصادی عمر و پارتی بازیهای عثمان، در زمان خلافت عمر و عثمان شکاف طبقاتی در مدینه به عنوان مرکز خلافت بسیار چشمگیر بود و بخش قابل توجهی از مردم به ویژه کسانی که تازه مسلمان شده و از بادیه به شهر آمده بودند، زندگی فقیرانه ا ی داشتند

از این رو شیوه عملکرد حضرت علی -علیه السلام-و نیز عدم توفیق ایشان در اجرای تمام برنامه های اقتصادی مورد نظر خود را باید در اثر این عوامل دانست.

- شیوه توزیع بیت المال که توسط خلیفه دوم عمر بن خطاب یعنی « تقسیم بر اساس سبقت در اسلام » بدعتگذاری شده و توسط عثمان نیز ادامه یافته بود، مشکلات بسیاری را پیش روی امام علی-علیه السلام- قرار داده و  اجرای عدالت و مساوات در تقسیم بیت المال را با مشکل جدی مواجه کرده بود.                                                                                                            

استاد غفرانی پس از توضیح نکات، به شرح سیره اقتصادی حضرت در قالب مباحث ذیل پرداختند:

8-             تلاش و پرداختن به فعالیتهای اقتصادی ، از برجسته ترین ویژگیهای شخصیتی امام علی بود.

9-              مهمترین منبع درآمد امام علی -علیه السلام-از کار شخصی ایشان تامین می شد و از بیت المال چیزی نمیخورد.

10-          امام علی-علیه السلام- بر خودی  بسیار سخت می گرفت ، اما در انفاق چنان بود که هزار برده را با پول خود آزاد کرده بود.

11-         امام علی -علیه السلام-با عمل و گفتار خود نشان می داد که اقتصاد یک اصل مهم و اساسی در زندگی اجتماعی و حکومتداری  است.

12-          امام به عنوان یک فرد آگاه و با تجربه  می دانست که امکانات اقتصادی بسیار  محدود است و همیشگی نیست،  در نتیجه ایشان به تلاش زیاد و ذخیره سازی از سوی مردم تاکید می کرد.

13-          نگاه امام به اقتصاد، سودگرایانه نبود. ایشان برای تلاش و فعالیت اقتصادی نقشی هم تراز عبادت » قائل بود و اقتصاد را مجموعه اعمالی می دانست که تابع نظام ارزشی حاکم بر انسان است . یعنی کار و تلاش و تولید را وسیله ای می دانست برای تعالی انسان و رسیدن به قرب الهی.

14-         کار نزد امام یک ارزش محسوب می شد و تلاش بیشتر در کارهای دنیوی و اخروی  را زمینه رستگاری افراد در دنیا و آخرت می دانست و تلاشگران را مجاهدان راه خدا قلمداد می کرد.

15-          امام در مسائل اقتصادی هشیاری و دقت نظر خاصی داشت

16-         امام در فعالیتهای اقتصادی خود ضمن اهمیت دادن به همه فعالیتها، بیشتر بر کشاورزی تاکید می کرد که جنبه تولیدی داشت. این درحالی بود که کشاورزی کاری پر زحمت و کم سود و بد عاقبت بود و عموم عربها آن را ننگ می دانستند. البته شرایط طبیعی مدینه هم در این کار دخیل بود ؛ زیرا مدینه شرایط مناسب برای کشاورزی داشت

17-         تاکید امام بر عدالت . گزافه نیست،  اگر بگوییم بزرگترین ویژگی شخصیتی امام علی عدالت ورزی و عدالت دوستی اوست. این امام می فرمود : هیچ چیزی مانند عدالت باعث آبادانی کشورها نمی شود

18-         امام تنها به توصیه ها اکتفا نکرده، بلکه فاصله طبقاتی را امری ریشه دار می دانست و به علل و عوامل پیشین  که توزیع نا عادلانه بیت المال یکی از آنها بود، توجه داشت

19-         تلاش امام علی-علیه السلام- بر این مسئله متمرکز بود تا اقتصادی سالم داشته باشد ( بحث خاموش کردن شمع بیت المال در زمانی که کسی برای کار خصوصی مراجعه کرده بود)

20-         مبارزه با توزیع نا عادلانه

21-         صرف اموال دولتی فقط  در مسیر برنامه های دولت

22-         دستور امام به اجتناب از تبذیر و اسراف. امام به شدت با اسراف و تبذیر مخالف بود زیرا می  دانست که ریخت و پاش، امکانات اقتصادی جامعه را نابود می کند

23-          ایشان می فرمود : دادن مال به کسی که حقش نباشد، اسراف است.

24-         دستور امام به پرهیز از افراط و تفریط در مصرف. امام افراط و تفریط در مصرف را از نشانه های نادانی ذکر کرده و به اعتدال توصیه می کردو می فرمود : زیاده روی ثروتمندان از عوامل گسترش فقر ا ست و می فرمود: تعادل در مصرف، موجب سعادت مردم و  جامعه می شود.

25-          امام ضمن توصیه به قناعت ،  در عین حال به آزادی مردم در مصرف متعادل توصیه و مردم را از ریاضت باز می داشت

26-          اجتناب از تنبلی امام تنبلی و تنبلها را سرزنش می کرد و علت فقر را خود اشخاص می دانست  و می فرمود: کسی که آب و خاک در اختیار دارد، و بافقر زندگی می کند، خدا او را از رحمتش دور می سازد

27-         امام توصیه می کرد که از کار نترسید و خود را در دل کار بیاندازید؛ زیرا ترس شدید از یک کار،  دشوارتر و زیانبارتر از اقدام به آن است

28-          تدبیر پیش از اقدام به کار – امام به عنوان یک فرد با تجربه و متفکر، می فرمودند: ما باید خودمان را باور داشته باشیم و به خودمان اعتماد کنیم

29-         امام می فرمود در جریان کار و تولید، اصل مال باید حفظ شود و تنها از درآمد آن خورده شود ( نامه 24)

30-         توجه به حلال بودن مال

31-          امام تردید و دو دلی را نمی پسندید و می فرمود هیچ وقت برای شروع دیر نیست باید از یک جا شروع کرد و با توکل برخدا راه افتاد. و امیدوار بود.

32-          دستور امام به انفاق از اموال شخصی در قالب صدقه، زکات. و می فرمود: « انفاق بزرگترین نعمت است»

33-         امام علی-علیه السلام- می فرمود نیاز نیکوکاران به انجام دادن کار نیک ، بیش از نیاز  نیازمندان  است . زیرا پاداش، افتخار و نام نیک آن برای خودشان خواهد ماند.

34-         مخالفت امام با انحصاری شدن ثروت

35-          مبارزه با مفسدان اقتصادی

36-         نظارت بر حریم بازار و  مبارزه با گرانفروشی

37-         دستور امام به کنترل وزن ها و ترازوها و پیمانه ها

38-          دستور امام به شفاف سازی معاملات

39-          دستور به ممنوعیت ذبح حیوانات مریض و ناقص

40-         امام در یک نگاه واقع بینانه ، دستور به کنترل اخلاقی و عملی کارگزاران می داد تا مالیاتهای سنگین از مردم نگیرند . او به کارگزاران خود می فرمود:  هر جا که رفتید، اول آباد کنید بعد مالیات بگیرید

41-         دستور امام علی-علیه السلام-  به توجه به حال  تاجران و اهمیت کار تاجران و تقدیر از زحمات آنان

42-          توجه به مقوله تامین اجتماعی و حمایت از  کارافتادگان

43-          تامین مالی سپاهیان از مالیات

44-         توجه به عمران و آبادانی عمومی